लमजुङ - नेपाली किसानको मौलिक परम्परा हो, दाइँ संस्कृति । तर प्रविधिको विकाससँगै पछिल्लो समय दाइँ हाल्ने परम्परा गाउँघरबाटै हराउँदै गएको छ ।

विगतमा कार्तिक मंसिरमा फाँटमा गरा खुर्केर । गोबर माटोले पोतेर । मियो गाडेर । कुन्युबाट धानको मुठा निकाली झाँटेर । धेरैभन्दा धेरै गोरु मियोमा घुमाएर । भाका हाल्दै । गोरु धपाउँदै, पराल माड्दै । रासमा रहेको धान नाङ्लोले बत्ताउँदै । परालको भारी हाल्दै आपसमा धेरै मान्छे मिलेर दाइँ हाल्ने परम्परा थियो ।

गाउँघरमा अर्मपर्म गरेर खेती लगाउने, खेती थन्काउने चलन थियो । दाइँ संस्कृतिले आपसमा मेलमिलाप गराउँथ्यो । बिहानदेखि साँझसम्म खेतमा दाइँमा खटिँदा थकान भएता पनि आपसमा दुःखसुखका कुरा गर्दै, भाका हाल्दै दाइँमा रमाउनुको मज्जा बेग्लै हुने तर अहिले त्यो संस्कृति हराउँदै जान थालेको दोर्दी गाउँपालिका–३ श्रीमन्ज्याङका मायनाथ वाग्ले बताउनुहुन्छ ।

पछिल्लो समय थ्रेसरको प्रयोग बढेसँगै गाउँघरबाटै दाइँ संस्कृति हराउँदै गएको उहाँ बताउनुहुन्छ । ‘अहिले प्राय : गाउँगाउँमा सडकको पहुँच पुगेको छ । ती गाउँठाउँमा अहिले छिटो र सजिलोको लागि थ्रेसरकै प्रयोग बढ्दो छ,’ उहाँले भन्नुभयो ।

तर आफूले भने बर्सेनि गोरु र मान्छेकै सहारामा दाइँ हाल्दै आएको उहाँ बताउनुहुन्छ । उहाँले ढुँडीखेतमा बर्सेनि धान खेती गर्दै आउनुभएको छ । केही वर्ष अघिसम्म गोरु र मान्छेकै सहारामा दाइँ हाल्दै आएका लमजुङका अधिकांश किसानहरु पछिल्लो समयमा आधुनिक थ्रेसर मेसिनको प्रयोग गरी दाइँ हाल्दै आएका छन् ।

दाइँ संस्कृति हराएकोमा ‘नमज्जा’ !

थ्रेसर मेसिनको प्रयोगले किसानको समय, श्रम र पैसाको बचत भएता पनि मौलिक संस्कृति हराउँदै जान थालेकोमा लमजुङका ५३ वर्षका माधव भद्र घिमिरेलाई ‘नमज्जा’ लाग्छ ।

‘मियाको टुप्पोमा बसिहाल्यो कोइली, आजका ददौरेँलाई हे भाइ बरादोँ घिउमै घिउको चोइली’ जस्ता मेलापात, ग्रामीण जनजीविकासँग जोडिएका गीत गाउँदै, रमाउँदै फाँटमा दाइँ हाल्ने चलन थियो । त्यसको रमाइलो छुट्टै थियो । ‘तर अहिले त्यो प्रचलन त हराउँदै गएको छ,’उहाँले भन्नुभयो ।  

थ्रेसर मेसिनको प्रयोग बढ्दो 

अहिले युवाशक्ति विदेश पलायन हुनु, साथै गाउँघरमा गोरु र काम गर्ने मान्छे पाउन सकस हुनु र पाइएका खेतालाको ज्याला खर्च पनि महँगो भएकाले लमजुङका किसानहरुले धान, पराल छुट्याउन थ्रेसर मेसिनकै प्रयोग धेरै गर्न थालेका घिमिरेको बुझाइछ । 

स्थानीय राजु घिमिरेका अनुसार गाउँघरमै कतिपयले अहिले फाँटमा त्रिपाल बिछ्याएर धान झाँटेर धान पराल घरमा भित्र्याउन थालेका छन् । पहिलेजस्तो मियोमागोरु घुमाएर दाइँ हाल्ने चलन गाउँघरबाटै बिस्तारै हराउँदै जान थालेको छ ।

गोरु र मान्छेले दाइँ हाल्दा समय बढी लाग्छ । खर्च धेरै नै हुन्छ । तर थ्रेसर मेसिनले दाइँ हाल्दा श्रम, समय र पैसाको बचत हुने भएकाले पनि यहाँका अधिकांश किसान अहिले थ्रेसर मेसिनको प्रयोगमा तानिएका हुन् ।

मौलिक संस्कृति जोगाउनु आवश्यक

विशेषगरी लमजुङको सुन्दरबजार, पाउँदी, भोर्लेटार, भोटेओडार, बेसीसहर लगायतका ठाउँका किसानहरुले पछिल्लो समय थ्रेसर मेसिनबाटै दाइँ हाल्दै आएका छन् ।

श्रम, पैसा र समयको बचत हुने भएका कारण जिल्लाका किसानहरुले पछिल्लो समय आधुनिक कृषि उपकरणको उपयोग गरी खेतीपाती गर्दै आएका छन् । मुख्यतः पैसा र समयको बचत हुने भएकै कारण किसानहरु थ्रेसर मेसिनतर्फ किसानहरु आकर्षित भएका छन् । 

आधुनिकताका नाउँमा ‘मौलिक दाइँ संस्कृति लोप हुन्छ कि !’भन्ने ठूलो चिन्ता छ, पाको पुस्तालाई । आधुनिक प्रविधिको विकासले किसानलाई सजिलो बनाएता पनि मौलिक दाइँ संस्कृतिलाई पनि जोगाउनु उत्तिक्कै आवश्यक रहेको बुढापाकाहरु बताउँछन् ।